Επιδρά η Φτώχεια στην ανάπτυξη του εγκεφάλου των παιδιών;

Πρόσφατη μελέτη στις Ηνωμένες Πολιτείες, διερεύνησε κατά πόσο η φτώχεια επιδρά στην ανάπτυξη του εγκεφάλου των παιδιών.

Η φτώχεια θέτει τα παιδιά αντιμέτωπα με πολλούς κινδύνους, αλλά και με προβλήματα ευρέoς φάσματος, που έχουν ως αποτέλεσμα όπως δείχνουν οι έρευνες, μεταξύ άλλων την αύξηση μαθησιακών δυσκολιών, προβλημάτων συμπεριφοράς και γενικότερων θεμάτων σωματικής και ψυχοκοινωνικής τους υγείας. Μαθησιακές δυσκολίες, όπως η δυσκολία κατανόησης και επεξεργασίας πληροφοριών, αποτελούν συχνά τη βάση αυτών των προβλημάτων.

Επηρεάζει λοιπόν η φτώχεια τις λειτουργίες του εγκεφάλου των παιδιών, που αφορούν αυτές τις δεξιότητες; Απάντηση σε αυτό δίνει πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύθηκε στο Public library of Science, http://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371%2Fjournal.pone.0080954 η οποία διεξήχθη υπό την αιγίδα Αμερικανικών Ινστιτούτων Υγείας και Έρευνας, (United States National Institute on Aging, National Institute of Biomedical Imaging and Bioengineering, Νational Institute on Drug Abuse, United States National Institute of Mental Health, the Children’s Bureau of the Administration on Children, Youth and Families http://www.bic.mni.mcgill.ca/nihpd/info/participating_centers.html ) και με τη συμμετοχή πολλών πανεπιστημιακών παιδιατρικών νοσοκομείων και ιδρυμάτων,μετά από παρατήρηση και ανάλυση μετρήσεων της εγκεφαλικής ανάπτυξης παιδιών σε ηλικίες από πέντε μηνών έως τεσσάρων ετών, που προέρχονταν από διαφορετικό οικονομικό υπόβαθρο.

Φτώχεια, επηρεάζει την ανάπτυξη του εγκεφάλου των παιδιών; 

Παρατηρήθηκαν οι αλλαγές που επιτελούνται στην ανάπτυξη του εγκεφάλου, (πυκνότητα εγκεφαλικών ιστών φαιάς ουσίας κλπ) καθώς τα παιδιά άρχισαν να βιώνουν τα αποτελέσματα της φτώχειας. Τα παιδιά που μελετήθηκαν υποβλήθηκαν σε επαναλαμβανόμενες μαγνητικές τομογραφίες που έλεγξαν όλο το φάσμα των εγκεφαλικών δραστηριοτήτων που είναι θεμελιώδεις για την επεξεργασία της πληροφορίας και την εκτέλεση διαφόρων πράξεων.

Παρατηρήθηκαν διαφορές στην ανάπτυξη του εγκεφάλου που σχετίζονται με προβλήματα συμπεριφοράς και ποικίλλουν ανάλογα με την κοινωνικοοικονομική κατάσταση, με παιδιά που προέρχονται από νοικοκυριά με χαμηλό εισόδημα να έχουν πιο αργή ανάπτυξη κατά τη διάρκεια της βρεφικής και νηπιακής ηλικίας.

Η παιδική φτώχεια αποτελεί δημόσιο πλέον πρόβλημα υγείας. Εκτιμάται ότι 15 εκατομμύρια παιδιά στις Ηνωμένες Πολιτείες επηρεάζονται άμεσα καθώς ζουν σε νοικοκυριά με εισόδημα κατώτερο από το επίσημο όριο της φτώχειας, και άλλα 15 εκατομμύρια παιδιά, σε άλλες βιομηχανικές χώρες, που ζουν σε συνθήκες φτώχειας. Οι αριθμοί αυτοί αποτελούν το 20% των παιδιών στις Ηνωμένες Πολιτείες και κυμαίνονται από το 4,5% (Ισλανδία) έως το 25,5% (Ρουμανία) σε άλλες ανεπτυγμένες βιομηχανικά χώρες. Ενώ ήδη αυτά τα νούμερα και μόνο είναι συγκλονιστικά, εκτιμάται πως δεν είναι ακριβή, καθώς δεν περιλαμβάνουν παιδιά που ζουν σε περιοχές μακρόχρονα επηρεασμένες από τη φτώχεια σε όλο το κόσμο, διότι τα επίσημα στατιστικά στοιχεία βασίζονται σε παρωχημένες και ανακριβείς πληροφορίες σχετικά με τα εισοδήματα και το κόστος ζωής των οικογενειών σε διάφορες περιοχές του κόσμου όπως αυτά διαμορφώνονται και αλλάζουν συνεχώς.

Παρατηρήθηκε πως η φτώχεια προσθέτει επιπλέον βάρη στα παιδιά, όπως πρόωρη και επαναλαμβανόμενη έκθεσή τους σε περιβαλλοντικούς κινδύνους, επιβαρυμένο οικογενειακό περιβάλλον, υπερβολική βία, οικογενειακή αστάθεια, λιγότερη κοινωνική υποστήριξη και ασφάλεια, καθώς συχνά ακόμη και απομάκρυνση από την οικογένεια. Επιπρόσθετα, τα παιδιά που ζουν σε συνθήκες φτώχειας έχουν λιγότερα μαθησιακά ερεθίσματα και μικρότερη ποικιλία δραστηριοτήτων σε σύγκριση με παιδιά πιο ευκατάστατων οικογενειών. Για παράδειγμα, γονείς που έχουν χαμηλό εισόδημα, έχουν πολύ λιγότερες επαφές και κοινές δραστηριότητες με τα παιδιά τους, όπως συζητήσεις για μαθησιακά θέματα, χρόνο για παιχνίδι και κοινές δραστηριότητες, ή συμμετοχή σε διάφορες δραστηριότητες που αφορούν γνωστικά πεδία που ενδιαφέρουν τα παιδιά, όπως το διάβασμα, επισκέψεις σε μουσεία, βιβλιοθήκες, θέατρα ή άλλα εκπαιδευτικά και ψυχαγωγικά μέρη, σε σύγκριση με οικογένειες υψηλότερων εισοδημάτων.

Φτώχεια, επηρεάζει την ανάπτυξη του εγκεφάλου των παιδιών; 

Νοικοκυριά με χαμηλό εισόδημα τείνουν επίσης να προσφέρουν περιορισμένους τρόπους διασκέδασης παιχνιδιού και ψυχαγωγίας στα παιδιά τους, όπως και λιγότερες ευκαιρίες εξωσχολικής εκπαίδευσης (εκπαιδευτικά παιχνίδια, βιβλία κλπ.) και έχουν σπανιότερα τη δυνατότητα παροχής οικιακού ηλεκτρονικού υπολογιστή ή πρόσβαση στο Ίντερνετ. Για αυτούς τους λόγους δεν εκπλήσσει τους ειδικούς το ότι άτομα μεγαλωμένα σε φτωχές οικογένειες παρουσιάζουν αυξημένα ποσοστά προβλημάτων υγείας τόσο σωματικής όσο και ψυχικής, καθώς και προβλήματα συμπεριφοράς και μαθησιακές δυσκολίες, που μάλιστα επιμένουν και με την ενηλικίωση.

Πρόσφατη μελέτη των Duncan, Morris, & Rodrigues, με δείγμα περίπου 20,000 παιδιών, σε ηλικίες από 2 έως 15 ετών, κατέδειξε πως μικρή αύξηση του οικογενειακού εισοδήματος οδήγησε σε βελτιώσεις στη μαθησιακή ικανότητα και στην απόδοση των παιδιών σε μαθήματα όπως τα μαθηματικά και η γλώσσα, ιδιαίτερα εκείνων σε μικρότερες ηλικίες. Αύξηση 1.000 δολαρίων του εισοδήματος της οικογένειας είχε ως αποτέλεσμα έως και 6% βελτίωση στις αποδόσεις των παιδιών. Όμοια αποτελέσματα παρουσιάστηκαν και σε τομείς όπως η κοινωνική συμπεριφορά, η ικανότητα επικοινωνίας και εξωτερίκευσης προβλημάτων.

Προκαταρκτικά στοιχεία έχουν δείξει πως η ανακούφιση από την ακραία φτώχεια επηρεάζει και τη νευροβιολογία. Στο Μεξικό πειράματα παρατήρησαν μικρότερες ποσότητες κορτιζόλης (ορμόνης εμπλεκόμενης σε καταστάσεις στρες) στο σάλιο παιδιών όταν βελτιώθηκαν οι συνθήκες ζωής τους λόγω μικρής αύξησης του οικογενειακού εισοδήματος. Έτσι, το αποτέλεσμα της έρευνας αυτής αγγίζει τομείς που σχετίζονται και με βιολογικά ευρήματα πέραν των συσχετισμών που φαίνεται να υπάρχουν βάσει ταξικών και οικονομικών κριτηρίων, καθώς υπάρχουν ενδείξεις πως η αύξηση του οικογενειακού εισοδήματος φτωχών οικογενειών συμβάλλει στη βελτίωση πολλών διαφορετικών τομέων της ζωής που σχετίζονται και με την υγεία.

Η μελέτη αυτή λοιπόν παρατήρησε την ανάπτυξη διαφόρων κέντρων του εγκεφάλου, ομάδων παιδιών από φτωχές οικογένειες σε σύγκριση με παιδιά οικογενειών μέσου ή υψηλότερου εισοδήματος κατέδειξε σημαντικές στατιστικές διαφορές και συσχετισμό ανάμεσα στο οικογενειακό εισόδημα και στο μέσο όρο ανάπτυξης του εγκεφάλου των παιδιών.

Στις φτωχότερες οικογένειες εμφανίστηκε σημαντική ποσοστιαία επιβράδυνση των ρυθμών ανάπτυξης σε σύγκριση με τους ρυθμούς εγκεφαλικής ανάπτυξης παιδιών από οικογένειες μέσων ή υψηλών εισοδημάτων. Επίσης, παρατηρήθηκε συσχετισμός των συνθηκών φτωχής διαβίωσης με μειωμένο γενικό όγκο του εγκεφάλου των παιδιών.

Τα στοιχεία της έρευνας αυτής υποδεικνύουν πως πιθανότατα ένα περιβάλλον χαμηλών οικονομικών εσόδων και φτώχειας, επηρεάζει το ρυθμό ανάπτυξης του εγκεφάλου. Βρέφη και νήπια φτωχών οικογενειών, ενώ εμφανίζουν όμοιο εγκεφαλικό όγκο (φαιάς ουσίας) μεταξύ τους, έχουν μικρότερο εγκεφαλικό όγκο από παιδιά οικογενειών με υψηλότερο εισόδημα.

Οι διαφορές του όγκου του εγκεφάλου ανάμεσα σε παιδιά φτωχών και εύπορων οικογενειών δεν προσμετρώνται ανάλογα με το σωματικό βάρος και τα άλλα σωματικά χαρακτηριστικά κατά τη γέννηση, καθώς όσο μεγαλώνουν και εκτίθενται στο περιβάλλον της οικογένειας και τις συνθήκες διαβίωσής της, οι διαφορές στην ανάπτυξη του εγκεφάλου των φτωχών και των πλούσιων παιδιών αυξάνονται. Μικρότερος όγκος σχετίζεται με αυξημένα προβλήματα συμπεριφοράς στη νηπιακή και την προσχολική ηλικία.

Παιδιά φτωχότερων οικογενειών εμφάνισαν μειωμένο εγκεφαλικό όγκο στο μετωπιαίο λοβό και στην περιοχή του βρεγματικού. Ο μειωμένος όγκος εγκεφαλικής ουσίας στις περιοχές αυτές σχετίζεται με ένα ευρύ φάσμα προβλημάτων όπως λειτουργικές δυσλειτουργίες σε διαδικασία σχεδιασμού, οργάνωσης, ελέγχου παρορμήσεων και συγκέντρωσης.

Οι διαφορές αυτές συμπίπτουν με προηγούμενη έρευνα που κατέδειξε μειωμένες οργανωτικές δεξιότητες και λειτουργίες σε παιδιά φτωχότερων στρωμάτων. Ο βρεγματικός λοβός είναι σημαντικός για την αισθητηριακή λειτουργία και για τον έλεγχο της οπτικής. Η ανάπτυξη του βρεγματικού λοβού είναι επίσης σημαντική για τη διασύνδεση άλλων περιοχών του εγκεφάλου μεταξύ τους. 

Τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης έρχονται ως επιβεβαίωση της βιβλιογραφίας σε προηγούμενες μελέτες που διεξήχθησαν σε πειραματόζωα και ανθρώπους και καταλήγουν πως η έκθεση σε συνθήκες στρες στα πρώτα στάδια ζωής ή σε στερήσεις θεμελιωδών αναγκών, επηρεάζουν αρνητικά την ανάπτυξη του εγκεφάλου.

Έτσι τα αποτελέσματα δείχνουν πως οι συνθήκες φτώχειας έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην υγεία και την προσαρμογή των παιδιών, καθώς φαίνεται να επηρεάζουν ζωτικά κέντρα για την υγιή ανάπτυξη του νευρικού συστήματος.

Σημειώνουν οι ερευνητές πως η ευρεία αυτή μελέτη δεν έλαβε υπόψιν της κληρονομικούς παράγοντες υγείας, καθώς σχεδιάστηκε για να μελετήσει την ανάπτυξη φυσιολογικών υγιών παιδιών, που δεν υπέστησαν βλάβες κατά την γέννηση ή δεν είχαν άλλους επιβαρυντικούς παράγοντες υγείας, βασιζόμενη κυρίως στα δημογραφικά στοιχεία του οικογενειακού τους περιβάλλοντος. Υποδεικνύει έτσι την τεράστια επίδραση των οικονομικών συνθηκών διαβίωσης στην ανάπτυξη των παιδιών από τη στιγμή μάλιστα της γέννησής τους.

Αυξημένη κατανόηση των περιβαλλοντικών συνθηκών και μεταβολών, όπως οι κοινωνικοοικονομικές ανισότητες και οι δυσκολίες που επιφέρουν, καθώς και το πώς αυτές επιδρούν στην ανάπτυξη του ανθρώπινου εγκεφάλου και τη διαμόρφωση της συμπεριφοράς, ανακινούν νέα επιστημονικά ερωτήματα που θα οδηγήσουν και σε πρωτοβουλίες αλλαγής της κοινωνικής πολιτικής που εφαρμόζεται ώστε να μειωθούν οι ανισότητες και να εξαλειφθούν οι πιθανές επιδράσεις τους στο ανθρώπινο δυναμικό.

• Ευχαριστώ θερμά τον ιατρό κύριο Παύλο Παπαβασιλείου για την πολύτιμη βοήθειά του.

Έρευνα, μεταφράσεις, σύνταξη, Χριστίνα Σαββατιανού - 26-02-2016

Επιμέλεια κειμένου Αγγελική Μανζαβίνου

πρώτη δημοσίευση στο http://stasinews.gr/